Dikkatin kolayca dağılması, aşırı hareketlilik ve dürtüsellik(aklına geleni hemen yapma, davranışın sonucunu kestirememe) belirtilerinin, bireyin yaşamında belli alanları bozacak şekilde kendini gösteren bir psikiyatrik bozukluktur.
Yukarıda sayılan belirtilerin pek çoğuyla günlük hayatımızda bizler de karşı karşıya gelebiliriz. Ancak bu bozukluğa sahip bireylerde bu belirtiler çok daha yoğun, sık ve şiddetli bir içimde kendini göstermektedir. Bu sebeple bireyin sosyal ilişkileri, aile hayatı, okul yaşamı ve benlik algısında çeşitli problemler gözlenmektedir.
Özellikle çocuklarda bu durum çok daha fazla göze çarpmaktadır. Ebeveynler ve öğretmenler bu bozukluğa sahip çocuklar hakkında şu ifadeler kullanmaktadırlar: ‘’ Bizi duymuyor sanki duvara konuşuyoruz, sözlerimizi dinlemez, kafasına göre takılır, inatçı ve dediğim dedik, hiç durmaz, bir bakarım çek yatta zıplıyor daha sonra sandalye de ters dönmüş oturuyor, sanki motor takılı hiç yerinde durmuyor, sözümüzü bitirmeden konuşmaya atlar, basit hatalar yapar sınavlarda…’’ gibi cümleler art arda sıralanmaktadır.
Bu sayılan problemlerin dışında bir problem daha vardır o da sürekli uyarılan, eleştirilen bazen de dışlanan bu çocukların özgüven problemi yaşamalarıdır. Yani dehb ile birlikte başka problemler de açığa çıkmakta ve bu durum var olan sürecin daha zor bir hal almasına neden olmaktadır.
Dehb yalnızca çocuklar için değil bu sürecin içinde olan ebeveyn içinde oldukça zor bir durumdur. Ebeveynlerin de bu süreçte destek alması, süreç hakkında bilgilendirilmeleri ve nasıl bir yaklaşım içerisinde olmaları gerektiği hakkında bilgilendirmelerin yapılması bu sürecin daha az hasarla atlatılmasına yardımcı olabilmektedir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun Temel belirtileri nelerdir?
1- Dikkat eksikliği
2- Hiperaktivite
3- Dürtüsellik
1-Dikkat Eksikliği nedir?
Dikkat eksikliği, dikkat süresinin yoğunluğunun kişinin yaşına göre olması gerektiğinden daha az olmasıdır. Dikkatin kolayca dağılması, unutkanlık, dağınıklık, dikkatin sürdürülememesi ve basit hatalar yapmak gibi belirtilerle kendini gösterebilir.
Bu probleme sahip çocukların ebeveynleri ve öğretmenleri bu durumu şu cümlelerle ifade eder:
Çok sık eşya kaybeder, konuştuğumuzda bizi dinlemiyor gibidir, konudan konuya atlar, sürekli hayal aleminde gibi, söylediklerim bir kulağından girip diğer kulağından çıkmıyor hatta hiç girmiyor bile…’’ gibi cümleler kullanabilirler.
Dikkat Eksikliğini gösteren 9 belirti mevcuttur. Bu Belirtiler:
1- Görevler ve oyun sırasında dikkatini sürdürmekte zorlanır, ödevlerinin başında uzun süre duramaz, dikkati çok çabuk dağılır, dikkatinin toparlanması için sürekli uyarılması gerekir.
2- Okulda ya da evde verilen görevleri olması gerektiği gibi yerine getirmez. Başladığı işi bitirmekte çok zorlanır. Kısa sürede halledilebilecek bir işi çok uzun bir sürede halleder.
3- Ödevlerini yaparken ya da sınavdayken çok basit hatalar yapar.
4- Kendisiyle konuşulurken dinlemiyor gibi görülür. Söylenen sözler bir kulağından girer diğerinden çıkar, rüya aleminde gibi dalgındır.
5- Görev ve etkinlikleri düzenlemekte zorlanır. Dağınıktır ve işleri karmaşık bir halde yapmaya çalışır. Sürekli geç kalır.
6- Uzun süreli zihinsel çaba gerektiren işleri yapmaktan hoşlanmaz ve genelde kaçınır. Özellikle yoğun dikkat gerektiren dersleri sevmez.
7- Günlük etkinliklerde unutkandır. Devamlı eşyalarını unutur ve sürekli ona yapılması gereken işlerini hatırlatan birileri vardır.
8- Eşyalarını sıkça kaybeder. Evde eşya aramaya fazla zaman ayrılır.
9- Çevresinden gelen uyaranlar çok hızlı bir şekilde dikkatini dağıtır.
Bu belirtilerin en az 6 sı 6 aydan uzun bir süredir var ve günlük yaşamda işlevselliği bozuyor ve verimi düşürüyorsa, farklı ortamlarda da görülüyorsa dikkat eksikliği probleminin varlığından şüphelenilebilir.
Kritik bir nokta!
Ebeveyn ve öğretmenlerden gelen şu soruya sıkça şahit olmaktayız:’’ Eğer bu çocukların dikkat problemleri varsa neden istedikleri işlerin başında saatlerce oturabilirken dersin başında 5 dakika oturamıyorlar. Dikkat problemi varsa 2 sini de yapamaması gerekmiyor mu?’’
İlk esnada soruya bakıldığında doğru gibi görülse de aslında değildir. Hepimiz sevdiğimiz işleri kolayca yaparken ve dikkatimizi daha rahat sürdürebilirken, sevmediğimiz işlerde zorlanır ve bir an önce bırakmak isteriz. Ancak işi bırakma isteğimize rağmen masanın başında tutan etmenler vardır. Bütün dış uyaran ve çeldiricilere rağmen, uyaran ve çeldiricilere hayır deyip frenleyip işimize devam edebiliriz. Ancak Dehb’li çocuklarda, bu fren sisteminde problem bulunmaktadır. Bu nedenle çeldiricilere karşı mukavemet gösteremeyip çok hızlı bir biçimde dağılabilmektedirler. Böylece dikkat çok hızlı bir biçimde başka bir unsura kayabilmekte ve dikkatin bir noktada sürdürülebilmesi zor bir hal almaktadır.
Sonuç olarak dikkat eksikliği kişinin dikkatinin olmaması değil, iş ve etkinlik esnasında akla gelen başka bir şey yapma isteğine hayır diyememesi ve o sesi kısamamasıdır diyebiliriz.
Hiperaktivite nedir?
Aşırı hareketlilik yani hiperaktivite bireyin yaşına ve gelişim düzeyine uygun olmayacak biçimde hareketli olmasıdır. Bu çocuklar uzun süre oturamaz, yerinde duramaz, çok konuşan ve kıpır kıpır olarak tanımlanırlar
Ebeveynlerin ve öğretmenlerin hiperaktif çocuklar hakkında kullandıkları cümlelerden bazıları:
Televizyon bile izlerken kıpır kıpır, eli dursa ayağı durmaz, ya konuşur ya da bir şey yaparken tuhaf sesler çıkarır, motor takılmış gibi 1 dk bile yerinde durmaz, sınıfta nereye baksam onu görüyorum, sırada 20 farklı şekilde oturabiliyor, sınıfta otururken bile durmuyor’’ gibi…
Yapılan araştırmalarda aşırı hareketli çocukların diğer çocuklara nazaran 2 ile 8 kat arası daha fazla hareketli oldukları hatta uykuda bile hareketli oldukları gözlemlenmiştir. Ayrıca diğer çocuklara nazaran çok daha fazla konuşmaları da hiperaktivitenin diğer belirtisidir. Konuşurken konudan konuya atlarlar ve sürekli soru sorarlar. Sormakla kalmazlar yanıtı da pek dinlemezler. Çünkü o esnada kafaları başka bir konuya yönelmiştir. Bir diğer hiper aktivite belirtisi de tırmanmalarıdır. Kapı aralarına, pencerelere, duvarlara, kaloriferlere ve daha pek çok yere tırmanabilirler. Bu davranışlarıyla birlikte pek çok tehlikeli durumla karşı karşıya gelebilirler.
Hiperaktivitenin temel 6 belirtisi nelerdir?
1- Oturduğu yerde duramaz, yemek yerken dolaşır, sınıfa oturmaz ve bu konuda sürekli uyarı alır.
2- Sakince oynamakta zorlanır, oyunlarda yüksek sesle konuşur ve çok ses çıkarır.
3- Sürekli motor takılmış gibi hareket eder, uykuda bile hareketlidir.
4- Gereksiz yere sağa sola koşturur, eşylara tırmanır, koltukta zıplar.
5- Eli ayağı kıpır kıpırdır, sürekli tempo tutar bacağını sallar, kazağını kemirir, silgi kalem kemirir.
6- Çok konuşur, başkalarına fırsat vermez, çok soru sorar ama dinlemez, bu konuda sürekli eleştiri alır.
Dürtüsellik nedir?
Dürtüsellik, bireyin davranışın sonucu düşünmeden hareket etmesi, acelecilik, isteklerini erteleyememe, sıra beklemekte güçlük, düşündüğünü hemen yapmak ve aklına geleni direk söylemek olarak tanımlanabilir. Hepimiz bazen bu tür davranışlar ortaya koyabiliriz ancak dehb li çocuklarda bu durum çok daha yoğun ve sık olarak gözlemlenmektedir.
Ebeveynler ve öğretmenler bu duruma sahip olan çocukları şu ifadelerle anlatırlar:
Sürekli sözümüzü keser, bir iş yaptığında azıcık bile olsa sonrasını düşünmez, sabırsız ve dediğim dediktir, sıra beklemez, soru bitmeden cevap vermeye çalışır.’’ Gibi…
1. Sorulan soru tamamlanmadan söze atlar ve yanıt verir, yönergeleri dinlemeden işe başlar, soruyu sonuna kadar okumadan yanıtlar, düşünmeden konuşur, sınıfta ilk önce o yanıt vermeye çalışır, parmak kaldırmadan sorulara yanıt verir.
2. Sırasını beklemekte güçlük çeker, grup etkinliklerinde, oyunlarda sırasını beklemez, çok sabırsızdırlar, istekleri hemen olsun isterler.
3. Başkalarının sözünü keser ve hemen oyunlara ya da etkinliklere atlayabilir, kendisine söz gelinceye kadar diyeceğini unutur.
Dikkat eksikliğinin tipleri nelerdir?
1-Birleşik tip: Dikkat eksikliği, dürtüsellik ve aşırı hareketlilik tanı alacak sıklık ve şiddette bir aradadır. En sık görülen tiptir.
2-Dikkat eksikliği ağırlıkta olan tip: Dikkat eksikliği tanı alacak kadar yoğun ancak dürtüsellik ve hareketlilik için bu durumdan bahsedilemez.
3-Hiperaktivite ağırlıklı olan tip: Hiperaktivite tanı alacak kadar yoğun ancak dürtüsellik ve dikkat eksikliği için bu durumdan bahsedilemez.
Bu tipler de kendi içlerinde hafif ağır ve orta derece olarak gruplara ayrılabilmektedir.
Peki bu bozukluk neden ortaya çıkar?
Dehb’nin tam olarak neden ortaya çıktığı bilinmese de bazı nedenlerle ilişkili olduğu görülmüştür.
Genetik ve çevresel faktörler bu konuda etkilidir
Doğum öncesi, sırası ve sonrası yaşanana bazı problemler bu bozukluğa zemin hazırlayabilir. Örneğin: gebelik döneminde annenin sigara, alkol ve strese maruz kalması, doğum sırası ve sonrası ortaya çıkan bazı komplikasyonlar(yan etkiler), annenin bazı enfeksiyonlar ve kurşuna maruz kalması, ileri ebeveyn yaşını gibi faktörlerin dehb ile ilişkili olduğu düşünülmektedir.
Tanı noktasında dikkat edilmesi gereken hususlar:
1. 12 yaşından önce başlamış olmalı
2. Basit davranış değiştirme teknikleri uygulanıyor olmasına rağmen herhangi bir neticenin elde edilememesi
3. Birden fazla ortam ve koşulda ortaya çıkıyor olmalı
4. Süreklilik gösteren bir yapıda olmalı
5. Yaşamda bazı alanların işlevselliğini önemli derece de aksatıyor olmalı.
Tedavi Nasıl yapılabilir?
İlaç tedavisi ve psikoterapi bu problemle baş edilebilmesinde oldukça önemli olan 2 noktadır. Bu noktaya ilaveten aile de dahil edilerek yapılacak birtakım çözüm önerileri ve ortaya konulacak yeni baş etme stratejileri problemin çözümüne ciddi anlamda katkı sağlayabilir.