ŞEMA TERAPİSİ (SCHEMA THERAPY) NEDİR?
Şema terapi Jeffrey Young tarafından ortaya atılan bir terapi türüdür. Davranışsal, bağlanma, bilişsel, gestalt ve psikodinamik terapiler dahil olmak üzere birçok farklı tedavi yönünün unsurlarını içeren bütünleştirici ve kapsamlı bir terapidir. Ruhsal bozukluklarla uğraşırken, davranışsal ve bilişsel teknikler temel tedavi yöntemleridir. Bununla birlikte, şema terapi modeli, terapötik ilişkilere ve hastanın duygularına odaklanmaya eşit derecede önem vermektedir.
Jeffrey Young, zihinsel sağlık ihtiyaçları bilişsel davranışçı terapi kullanılarak çözülemeyen insanlarda kullanılmak üzere şema terapi geliştirdi. Esas olarak, kişilik bozukluklarının çoğunun çocuklukta karşılanmamış duygusal ihtiyaçlardan kaynaklandığı öncülüne odaklanır. Geçmişte, Borderline Kişilik Bozukluğu gibi kişilik bozukluklarının ‘değiştirilemez’ olduğu düşünülüyordu. Bu, birçok akıl sağlığı uzmanının BPD ve benzerlerinden şikayetçi hastalarla çalışmak konusunda tereddüt etmesine neden olmuştur. Ancak Şema Terapisi ve diğer çıkış teknikleriyle elde edilen başarı, duygusal sorunları bir zamanlar “tedavi edilemez” olarak düşünülen insanlara yeni bir umut vermiş oldu. Şema terapisi, diğerleri arasında paranoid kişilik bozukluğu ve narsisistik kişilik bozukluğu gibi diğer kişilik bozukluklarının tedavisinde etkilidir. Diğerlerinin yanı sıra anksiyete, kronik depresyon, yeme bozuklukları, travma sonrası stres ve madde bağımlılığı gibi sorunların çözümünde de etkilidir.
Şema, çocukluk döneminde başlayan sürekli bir olumsuz model olarak tanımlanır. Şemalar, bir kişinin hayatı boyunca eylemler, temel inançlar, ilişkiler ve düşüncelerle güçlendirilir.
Farklı Şema Türleri Nelerdir?
Şemalar çocuklukta gelişme eğilimindedir ve genellikle değişime dirençlidir. Ancak yönetilmeden bırakılan şemalar, genellikle sağlıksız etkileşimlerle pekiştirilen negatif kalıplara neden olabilir. Bir şema geliştirdiğinizde, duygusal sıkıntıyı önlemek için bilinçsizce düşüncelerinizi ve eylemlerinizi etkileyebilir. Bu yararlı olabilir gibi görünse de, şemaların oluşturduğu başa çıkma yöntemleri genellikle sağlıksız veya zararlıdır. Çoğu insan birden fazla şema geliştirme eğilimindedir. Uzmanlar 18 farklı şema belirlemişlerdir, ancak hepsi beş kategori veya alandan birine girmektedir:
Alan I, kopukluk ve reddetme (disconnection and rejection), sağlıklı ilişkiler geliştirmeyi zorlaştıran şemaları içerir.
ü Terk/İstikrarsızlık
ü Güvensizlik/Kötüye Kullanım
ü Duygusal Yoksunluk
ü Kusurluluk/Utanç
ü Sosyal İzolasyon/Yabancılaşma
Alan II, bozulmuş özerklik ve performans (impaired autonomy and performance), güçlü bir benlik duygusu geliştirmeyi ve bir yetişkin olarak dünyada işlev görmeyi zorlaştıran şemaları içerir.
ü Bağımlılık/Yetersizlik
ü Zarar Görme veya Hastalık Açığı
ü Gelişmemiş Benlik
ü Başarısızlık
Alan III, bozulmuş sınırlar (impaired limits), öz denetimi ve sınırlara ve sınırlara uyma yeteneğini etkileyen şemaları içerir.
ü Yetki/Büyüklük
ü Yetersiz Öz Denetim ve/veya Öz-Disiplin
Etki alanı IV, diğer yönlülük (other-directedness), başkalarının ihtiyaçlarını sizinkinin üzerinde önceliklendirmenize yol açan şemaları içerir.
ü Boyun eğdirme
ü Fedakârlık
ü Onay Arayışı/Tanıma Arayışı
Alan V, aşırı dikkat ve engelleme (overvigilance and inhibition), aşırı dikkat halinde ve kurallarla arzuları veya duyguları göz ardı ederek başarısızlık veya hatalardan kaçınmaya öncelik veren şemaları içerir.
ü Olumsuzluk/Karamsarlık
ü Duygusal Engelleme
ü Merhametsiz Standartlar/Aşırı Kritiklik
ü Cezalandırma
Hangi Durumlarda Kullanılır?
Şema terapi, bireyleri hayatlarının birçok döneminde ve yönlerinde etkileyen akıl sağlığı koşullarını daha etkili bir şekilde tedavi etmek için geliştirilmiştir, sonra Dr. Young sadece tedavi edilmesi özellikle zor olan bazı hastalıkları değil, aynı zamanda bu durumların etkili tedaviden sonra da bazı bireyler için sorunlara neden olmaya devam ettiğini fark etmiştir. Şema terapi üzerine yapılan araştırmalar, bu tür terapinin genellikle aşağıdakileri ele almakta etkili olduğunu göstermektedir:
ü Travma sonrası stres
ü Yeme bozuklukları
ü Suçlu davranışı
ü Kaygı
ü Madde bağımlılığı
ü İlişki sorunları
ü Kronik depresyon
ü Kişilikle ilgili koşullar
Şema Terapi Süreci Nasıl İşler?
Duygusal ihtiyaçlar- kişinin şefkat, rehberlik, sevgi, barınma ve güvenlik için temel ihtiyaçları- çocuklukta karşılanmadığında, bireyler bu ihtiyaçların bağımsız olarak ve başkalarıyla sağlıklı ilişkiler yoluyla karşılanmasının yollarını bulmak için yeteneklerinde eksikliklerle yetişkinliğe girebilirler. Şema terapisi, erken dönem uyumsuz şemaların bu olumsuz çocukluk deneyimlerine dayanarak oluştuğu inancına dayanır. Bireylerin yaşam olaylarını ve başkalarının davranışlarını yorumlama yolları olarak tanımlanabilecek bu uyumsuz şemalar, daha sonra hayatı bozabilir: Bireyler sağlıksız seçimler yapabilir, toksik ilişkiler kurabilir, tam gelişmiş sosyal becerilerden yoksun olabilir, yıkıcı davranış kalıplarına girebilir, zayıf yargı duygusu ve değersizlik veya kendinden şüphe duyma duyguları deneyimleyebilir.
Uyumsuz şemaların belirlenmesi ve değiştirilmesi, şema terapisinin merkezidir. Kişinin karşılanmamış duygusal ihtiyaçlarının kökenlerini keşfetmek ve şema terapi yoluyla besleyici ilişkiler kurmayı öğrenmek, insanların kendine değer ve yeterlilik duyguları oluşturmaya başlamasına yardımcı olabilir.
Bu süreçte kullanılan terapötik teknikler şunları içerebilir:
İmgeleme: Bu teknikte, terapideki insanlar uyumsuz şemaların gelişimini anlama çabasıyla üzücü çocukluk anılarını keşfederler. Bireylerden önce bu anılarda yer alan görüntüleri, sesleri ve diğer hisleri hayal etmeleri ve daha sonra bu anılara dahil olan bakıcılarla hayali diyalogları sürdürmeleri ve ihtiyaçlarının karşılanmasını istemeleri istenir. Bu süreci takiben, bireyler genellikle benzer duyguları ortaya çıkaran mevcut durumları daha iyi tanımlayabilir ve gelecekteki durumlarda ihtiyaçları sağlıklı bir şekilde karşılama konusunda daha başarılı olabilirler.
Bilgi Kartları: Şema terapide, terapistler, terapide olanların çocukluk duygusal ihtiyaçlarını karşılayamayan bakıcılar için tasarlanmış mesajlar oluşturmasına yardımcı olmak için çalışır. Bu mesajlar basit ifadeler, notlar ve hatta karmaşık şiirler şeklinde olabilir. Tedavi gören kişi genellikle seanslar arasında bilgi kartlarına bakar. Bu düzenli gözden geçirme, bireylerin yetişkin yaşamlarındaki önemli insanlara duygusal ihtiyaçları hakkında nasıl sağlıklı ve etkili açıklamalar yapabileceklerini öğrenmelerine yardımcı olmayı amaçlamaktadır.
Boş sandalye çalışması (Empty Chair): Terapinin bu yönü, terapide olanlara duygular ve kişilikteki farklılıkları belirlemelerine yardımcı olmaya çalışır. Sandalye çalışmasında, terapideki kişi iki sandalye arasında hareket eder ve her sandalyede farklı duyguları ve kişilik yönlerini ifade eder. Sandalye çalışması, tedavi gören bir kişinin ailesi, arkadaşları veya önemli kişilerle diyalog kurmasına yardımcı olmak için de kullanılabilir. Bu tür sandalye çalışmasında, kişi bir sandalyede otururken duygusal ihtiyaçlarla ilgili açıklamalarda bulunabilir ve daha sonra bu duygusal ihtiyaçları karşılayabilecek bir kişinin rolünü oynamak için başka bir sandalyeye geçebilir. Görüntü çalışması genellikle sandalye çalışmasıyla birlikte yürütülür.
Günlükler: Şema terapiyi takip eden kişilerden, erken dönem uyumsuz şemaları harekete geçiren herhangi bir deneyimin günlüğünü veya kaydını tutmaları istenir. Tedavide, bireyler bu şemalarla ilişkili düşünme modellerini tanımlamayı öğrenebilirler. Bu düşünme kalıpları seanslar arasında ortaya çıktığında, günlük bireylerin ilişkili durumlar, duygular ve davranışlar hakkında yazmasına izin verir. Bu günlükler genellikle oturumda gözden geçirilir ve bu yöntemlerin en iyi uygulanabileceği durumların yanı sıra duygusal ihtiyaçları karşılamanın yeni yollarını uygulama yöntemlerini belirlemede yardımcı olabilir.